De Eusebius kan er na grondige restauratie weer jaren tegenaan Arnhem
De Eusebius kan rustig hét boegbeeld van Arnhem genoemd worden. De kerk weerspiegelt bijna twaalf eeuwen geschiedenis. In de loop der eeuwen is de kerk meerdere malen vergroot en gerenoveerd. Na de Slag om Arnhem lag de kerk voor een groot deel in puin. De kerktoren was door de beschietingen verzwakt en viel op het toen al gehavende schip van de kerk. Na de oorlog moest de kerk volledig gerestaureerd worden. De toren en een groot deel van de kerk werden opnieuw opgebouwd. De lantaarn is daarbij opnieuw ontworpen en de rest van de kerk hoofdzakelijk gereconstrueerd.
Cultuurhistorische waarde
In 2007 vielen er kleine brokstukken van de kerk naar beneden. Voor de veiligheid werd de kerk in de steigers gezet en werd grondig onderzoek gedaan naar de staat waarin de kerk verkeerde. De situatie bleek zorgelijk. De Eusebius is voor de stad Arnhem van grote cultuurhistorische waarde. Daarom is gekozen voor een volledige en duurzame restauratie.
Gebruik tufsteen
Tijdens de naoorlogse restauratie is op grote schaal gebruik gemaakt van baksteen met een bekleding van tufsteen. Zowel de toren als de luchtbogen zijn rijkelijk versierd met beeldhouwwerk dat zich typeert door expressieve Wederopbouw vormgeving. In de jaren ’70 traden al snel problemen op bij voornamelijk de tufstenen delen van kerk. In de volgende decennia hebben de kerk én toren steeds weer voor een grote of kleine herstelronde in de steigers gestaan. Tijdens eerdere restauratieronden werd op kwetsbare plekken Duitse tuf vervangen door Italiaanse tuf. Laatstgenoemde tufsoort is beter bestand tegen regen en vorst; en dat is in Nederland geen overbodige luxe.
Tufsteen is zeer geschikt voor toepassingen waarbij de steen weinig vochtbelast wordt en vrij massief is vormgegeven. Aanvankelijk werd gedacht dat de gehele tufstenen bekleding van de toren vervangen moest worden. Grondig materiaalonderzoek bracht inzichtelijk dat het probleem vooral voorkwam bij geornamenteerd werk en niet bij vlak in de gevel liggende blokken. Ook werd duidelijk dat de problemen niet alleen veroorzaakt werden door de kwaliteit van de steensoort maar ook door de manier waarop de steen is bewerkt.
In de huidige restauratie werden alleen de kwetsbaardere onderdelen, met name de ornamenten, vervangen door een andere steensoort, die beter bestand is tegen de invloeden van het weer.
Specificaties
Luchtbogen en vensters
De luchtbogen – ook gemaakt uit tufsteen – zijn een belangrijk onderdeel van het gebouw. Ze dienen zowel als versiering als ter versteviging van het gebouw. De beelden op de luchtbogen waren zwaar aangetast. De 96 beelden op de luchtbogen zijn dan ook onderdeel van de restauratie. “Dit is geen eenvoudige klus”, weet restauratiearchitect Erik Jan. “Het is echt handwerk. En hoewel de beelden ter plekke worden gekopieerd door steenhouwers, honderd procent hetzelfde wordt het nooit. Op zich is dat geen ramp; de hand van de huidige steenhouwer mag zichtbaar zijn.” Wel is gekozen voor een andere steensoort: Muschelkalksteen waarvan we weten dat deze meer resistent is tegen het weer, maar eenzelfde gemêleerde en grove uitstraling heeft als tuf.
Systeem voor productie steensoort
De middelste geleding van de toren is op een bijzondere manier herbouwd. In lagen zijn eerst de lijsten en montants van de bekleding geplaats waartussen op een vrij willekeurige manier de tufstenen bekleding werd aangebracht. Vervolgens werd de bakstenen kern tegen de bekleding gemetseld. “Vroeger werden dit soort projecten handmatig uitgevoerd” legt Erik Jan uit. “Ook de productiewerkzaamheden. Dit gaat tegenwoordig allemaal machinaal. Het probleem is echter dat we niet zomaar één formaat steen kunnen produceren en daarmee de kerk renoveren. Dat zou de authenticiteit van het gebouw aantasten. En tal van formaten machinaal laten produceren is niet rendabel.” Om dit op te lossen bedacht Erik Jan een manier om doelmatig de nieuwe blokken te produceren. “Eigenlijk is het meer een systeem. Met een beperkt aantal verschillende blokken qua hoogte, breedte en plaats van het profiel, kunnen deze blokken op afwisselende manier gestapeld worden. Hierdoor ontstaat dat authentieke beeld van willekeurig gestapelde stenen. Dat maakt het mooi om aan dit soort projecten mee te werken. Je wordt uitgedaagd om buiten de lijntjes te kleuren en met innovatieve oplossingen te komen.”
Verplaatsen praalgraf
Binnen in de kerkzaal, in de kooromgang, staat het praalgraf van Karel van Egmond, hertog van Gelre. Onder het koor bevinden zich de grafkelders. Daar zijn ook nog de fundamenten van de voorganger van de huidige Eusebiuskerk te zien: de St. Maartenskerk (bouw: tiende en elfde eeuw) en de fundamenten van de uitbreidingen die in de loop der eeuwen zijn uitgevoerd. Tijdens de restauratie in de jaren ’70 werden deze opgegraven en toegankelijk gemaakt. Momenteel wordt gewerkt aan een ondergrondse “toeristische route” waarbij verschillende ruimten aan elkaar gekoppeld worden. De verbinding loopt precies onder het praalgraf van Karel van Egmond door. Hierdoor moet het praalgraf gedemonteerd worden. Vóór de Tweede Wereldoorlog stond het praalgraf pontificaal in het midden van het koor. Door het weer op deze plek terug te bouwen wordt een door velen lang gekoesterde wens in vervulling gebracht. Tevens wordt de kast met daarin het zeer bijzondere harnas van de hertog weer teruggehangen op zijn oorspronkelijke plaats.
Uit de steigers
Het einde van de restauratie van de toren is na bijna tien jaar in zicht. In 2019 zal de toren uit die steigers worden gehaald en zal een prominente rol spelen in de herdenking van de Slag om Arnhem, 75 jaar geleden. Erik Jan blikt terug op een uitdagende tien jaar. “We hebben een grote rol gespeeld in een voor provincie Gelderland enorm belangrijk project. De restauratie bestaat uit drie fasen: de restauratie van de Lantaarn, de onderste twee geledingen en de restauratie van de kerk die nog een aantal jaren in beslag gaan nemen. Tijdens de restauratie hebben wij in de voorbereiding en tijdens de uitvoering de esthetische en restauratie-ethische inbreng kunnen leveren. We hebben een iconische kerk in haar glorie kunnen behouden. Dat is waar we het voor doen!”